დავით ანდრიაძე
SOS! სტალინი მახსოვს ბავშვი
(ციკლიდან: ლიტერატურული ოკუპაციის მუზეუმი)
შავი მერცხალი
სოციალისტური რეალიზმის ერთ-ერთი ჰიპოსტასი — ინფანტილიზმია.
ინფანტილიზმი, როგორც წარმოდგენა ბავშვებსა და ბავშვობის სამყაროზე...
ამგვარ სამყაროზე აპელაციაა სტალინური კულტურა.
ბავშვი და ბავშვობა — აი, იდეალი, რომელსაც ამკვიდრებს ხელისუფლება.
ბავშვი და ბავშვობა — აი, ძალაუფლების ტექნოლოგია, რომელიც მოწოდებულია ამ იდეალის განსახორციელებლად.
„სტალინი. ბავშვობა და ყრმობა” — შემთხვევითი არაა გიორგი ლეონიძის პოეტური ეპოპეის სათაური.
სტალინი-ბავშვი და სტალინის ბავშვობა უნდა დასახულიყო საბჭოთა ადამიანის, როგორც ინფანტილური (თუ ინფანტილიზებული) სუბიექტის არქეტიპად.
ნორჩი სოსო ჯუღაშვილის, ამ ახალი ემანუელის პედოისტორია უნდა ქცეულიყო კომუნიზმის მშენებელი ადამიანის იდეალურ ვერბალურ ხატად.
სოცრეალიზმმა უნიკალური პოლიტიკური მითოლოგია შვა — ერთობ ფუნქციონალური მითოდისკურსი, სამყაროს სურათის კორექციით, მასების ქმედებას სათანადო (სიც) მიმართულებით რომ წარმართავდა.
ასეთი ინტენციონალობიდან მომდინარეობს საბჭოური ტელეოლოგიზმი, სახელდობრ, ისტორიის მიზანმიმართული მოძრაობა — სვლა ნათელი მომავლისაკენ.
მოგვიანებით აღმოჩნდება, რომ ამ ტელეოლოგიური დისკურსის პაროლი ყოფილა: “ადგილზე, ნაბიჯით იარ!”
ბავშვის თვითიდენტიფიკაცია მოზრდილობისადმი ლტოლვით, “დიდობაზე” ოცნებით ვერბალიზდება: “როცა გავიზრდები”, “როცა დიდი გავხდები” — აი, ამ ლტოლვის პაროლი!
ესაა ნახტომი “აუცილებლობის სამყაროდან — თავისუფლების სამყაროში”...
ყოველივე ეს 1930-იანი წლების დასაწყისში ლ. ვიგოდსკიმაც ცხადყო თავის პედოფსიქოლოგიურ შტუდიებში.
საბჭოური პოლიტიკური მითოლოგია იდეოლოგიური ფანტაზმაა. მისი ამაღლებული ობიექტი ხალხთა ქარიზმატული მამაა, ვისი ბავშვობის რეპრეზენტაციითაც, პოეტს მასობრივ ესთეზისში კათარზისულად უნდა გაეწმინდა “სხვისი” სურვილების ეკრანი: პოლიტიკური მითი არაცნობიერად უნდა მომწიფებულიყო სოციუმში და მასის კოლექტიური არაცნობიერის ყალიბში მიეღო სასურველი ფორმა.
პოლიტიკური მითოლოგია, თავისი საკრალურობის (თუ კვაზისაკრალურობის) მიუხედავად, პროფანული უნდა იყოს; მასებისათვის გასაგები... არადა, ბორის გროისს თუ დავუჯერებთ, სოცრეალიზმი “მასების ნამდვილი გემოვნებისათვის” უცხო იყო; სტალინის მიერ პროვოცირებული და თავსმოხვეული. მაგრამ ის კი ნამდვილად დაუჯერებელი იქნებოდა, იმავე მასას სოცრეალისტური მიმესისის ნაცვლად, ენთუზიაზმითვე მიეღო ხლებნიკოვის ანდა კრუჩიონიხის ტიპის ზაუმური პოეზია, ანდა მალევიჩის “შავი კვადრატის” ყაიდის “სუპრემატისტულ-იკონოლოგიური პროგრამა”, თუმცა, ამით სრულიადაც არ უქმდება თვით სოცრეალიზმის, როგორც ერთგვარი ავანგარდიზმის მეტაჰიპოთეზა.
ასეა თუ ისე, პოლიტიკური მითები მასების ნების გარეშე კონსტიტუირდებიან; ოღონდ, სიცოცხლით, სწორედაც, მასებში ცოცხლობენ, მასობრივ ცნობიერებაში პოულობენ ნიადაგს; აქვე ითესებიან, ღვივდებიან, ხარობენ...
სოციალური ვაკუუმი პოლიტიკური მითოსისათვის დამღუპველია; და ამიტომაცაა, რომ სოცრეალისტური “ნაწერი” მოწყობილია, როგორც “მასების სურვილთა ნაკადის კოდირების მანქანა” (ე. ნადტოჩი).
ამგვარი “მანქანის” (თუ Dეუს ეხ მაცჰინს-ს) რეჟიმში მუშაობს იმავე მასების სურვილი, საკუთარ სოციალურ ტანს ზესიმკვრივე შესძინოს, ინდივიდუალურ ტანთა კონფიგურაციები კი, ზეტანის სახსართა ტოტალურ იზოკეფალიას გაუთანაბროს.
ასე წარმოიშობა ტოტალური ტანი; “ტანი ორგანოთა გარეშე”.
მასას ბავშვივით სურს, გაიზარდოს; უფრო ზუსტად, იზრდებოდეს, თანაც, პერმანენტულად მეორდებოდეს, ახალ-ახალ გენერაციებსა და პოპულაციებში აისახებოდეს.
და ესეც მასის სურვილთა მაპროეცირებელი ეკრანია, რომელსაც კვლავაც, თავსმოხვეული იდეოლოგიის “ამაღლებული ობიექტი” (ს. ჟიჟეკი) წმენდს;
სისხლიანი ჩვრით, მაგრამ, მაინც “ასუფთავებს”...
ამასობაში, მასა ლამობს გააჩეროს დრო; აღბეჭდოს მისი მშვენიერება და განუმეორებლობა...
არადა, რა იყო სოციალისტური დოქტრინით — მშვენიერი?
რა და, თავად ცხოვრება; თანაც, სხვისი კი არა “ჩვენი ცხოვრება” — ეს პოსტუტოპიის ტრფობის საგანი ანუ დრო აღსრულებული უტოპიისა; თუნდაც პოეტური უტოპიისა, ცხოვრებად რომ იქცა.
1947 წელს, “Литературная газета”-ს “მოწინავეში” ამიტომაც დაფიქსირდა: “Поэзия переходит в жизнь, потому что, сама жизнь в нашей стране стала поэтической”.
ერთი წლის შემდეგ, 1948 წლის შემოდგომაზე, იმავე “ლიტგაზეტას” ფურცლებზე საბჭოურ-პოსტუტოპიური ცნობიერების ერთ-ერთმა, ყველაზე ხმალამოღებულმა იდეოლოგმა, გვარად ერმოლოვმა, დემაგოგიურობით მბრწყინავ ფორმულად ჩამოაყალიბა ახალი ესთეტიკური პროგრამა: “прекрасное — это наша жизнь”.
მე კი დავსვი წერტილი, მაგრამ, სიტყვას — “жизнь” — მძიმით (და მძიმედ!) მოჰყვებოდა — “наша борьба”.
პოსტუტოპიის თანამდევი განწყობა ტოპოლოგიური უსაზღვროების, ანდა, სულაც, ატოპიურობის აღნიშვნა იყო; ყოველ შემთხვევაში, ამ უსაზღვროების პოეტური მარკირება...
ახლაც თვალწინ მიდგას ჩემი გეოგრაფიის მასწავლებელი (“Царству ему небесное!”), ყოველ ახალ გაკვეთილს ლექსით რომ იწყებდა: ტელევიზორის ანტენით მოხაზავდა საბჭოთა კავშირის რუკას და ასე გვმოძღვრავდა — “ბავშვებო, ვრცელია ჩვენი ქვეყანა”. გაგრძელებით კი, მე ვაგრძელებდი: “დიიდი საბჭოთა კავშირი”, ამას კი ანტიკური ქოროსავით უნდა მოჰყოლოდა: “შავი ზღვიდან — ყინულეთამდე გადაჭიმული, გაშლილი”...
ასე იწყებოდა გეოპოლიტიკური მითოლოგიის სუბიექტებად დაკაბალება.
ასეთი იყო მასობრივი ცნობიერების ფენომენოლოგია, პოლიტიკური მითოლოგიის შესატყვისი ტიპის პროდუცირებით რომ ცდილობდა ყველაფრის დაყვანას, რედუცირებას ბინარულ ოპოზიციებამდე: მტერი — მოყვარე, შინაური (ზოგჯერ — ინაური) — გარეული, ქაოსი — წესრიგი, ნგრევა — აღმშენებლობა...
თუმცა, წარსულ დროში რატომ ვლაპარაკობ?!
ხელისუფლების ხმას და ხალხის ხმას, ხელისუფლების ლოგოსს და მასის ლოგოსს შორის კავშირი საბავშვო სოციუმის ორგანიზაციაშიც მჟღავნდებოდა.
ეს იყო კოლექტივი — გუნდი, თავისი პედომილიტარისტული ველით, სადაც ვინმე აუცილებლად უნდა ყოფილიყო “თამაშის” ლიდერი, ხოლო ვინმე — “ამრევი” ანუ პოტენციური “ხალხის მტერი”.
ტოტალიტარული კულტურის ტიპიური პარადიგმაა!
ჰო, მართლა ტოტალიტარულ სოციუმში, კომუნალურ-სამეტყველო კიტჩის ხმაურში, დუმილი ღალატის ტოლფასი იყო.
დიახ, დუმილი რაღაც საეჭვოდ, მტრულად, ბოროტებად აღიქმებოდა;
აღიქმებოდა და კვალიფიცირდებოდა...
ესეც, სამეტყველო საბოტაჟი!
მდუმარე კაცს ენის პრივატიზაციაში ედება ბრალი; სიტყვისადმი კერძო-მესაკუთრულ ტენდენციაში...
დუმილი საბჭოეთში კომუნალური მსოფლწესრიგისადმი რწმენის სიმბოლოს დეზავუირებადაა მიჩნეული.
აი, რატომაა ყველა, დიდიან-პატარიანად ჩართული შეუსვენებელ “სერიულ” ლაპარაკში.
როგორც ფეხბურთშია — ყველანი ერთ ბურთს დასდევენ, მოთამაშეებიც და მაყურებლებიც...
ჟორჟ ბატაისა და პოლ ვირილიოს ტექსტებში. რიტუალური (მსხვერპლშეწირვითი) მეტყველებისა და ბრბოს ენის მაგალითზე, დამაჯერებლადაა აღწერილი კოლექტიურ სხეულებში მიმდინარე ინტერაქციათა მობილურობა, კერძოდ კომუნალურ-სამეტყველო სივრცეში მოქმედი კომუნიკაციის სიჩქარე.
ასეა, კომუნალურ მეტყველებას ისევე უნდა “შეახტე”, როგორც გაქანებულ ტრამვაის. ეს “შეხტომა” კი, მხოლოდ სირბილით შეიძლება.
გაჩერდები და, ბორბლებქვეშ აღმოჩნდები.
ამასთან, აუცილებელია, მეტყველების მომენტში, ზუსტად განეწყო კოლექტიური სიჩქარით; ზუსტად განსაზღვრო კოლექტიური ეროტიკის ამ სუბლიმირებული ჟანრის ტემპო-რიტმი.
რას იზამ, ასეთია კომუნალური “ფსკერის” მიზერაბლიზმი!
საბჭოური “კომუნალკის” დარაბებს მიღმა კი, გაზაფხული იდგა. ეს — სტალინური “პრიმავერა”, რასაც რადიოთი თუ შეიტყობდი.
ეს უკვე, სახელმწიფოებრივ-სამეტყველო აქტი იყო.
სახელმწიფოებრივ-საკრალური ლოგოსით, ანდა სულაც სტალინის უსაყვარლესი “შავი მერცხლით” მოტანილი ერთადერთი მარადიული გაზაფხული...
“გაფრინდი შავო მერცხალო” — ამ სიმღერის გაგონებაზე პირსისხლიან დიქტატორსაც კი ცრემლი ადგებოდა თურმე... ალბათ, ბავშვობას თუ ახსენებდა?!
მომავალი მებაღე
ტოტალიტარული კულტურა, როგორც წესი, ცნობიერების დეპერსონალიზებულ არქეტიპზე, მის პირველყოფილ-კომუნისტურ ფორმებზე რეაქციის სახით იბადება და ჰაერივით თხოულობს ყველაზე და ყველაფერზე პასუხისმგებელ ფიგურას; მონუმენტურ ფიგურას, რომლის ფილიაციების სახითაც იჩეკებიან წვრილ-წვრილი პასუხისმგებელი მუშაკები;
მათ შორის, კულტურის ინსტიტუციების “ხელმძღვანელი ამხანაგებიც”.
ამგვარი “კულტურის” ნებისმიერი ფორმა წარმოიშობა, როგორც კომუნალურ-კოლექტიური ფენომენი. კომუნალური დისკურსი კი, არა მხოლოდ მოზრდილთა, არამედ ბავშვთა სამყაროზეც ვრცელდება;
და ესაა რუდიმენტი, სოციალობამდელ მოზრდილებში რომ მჟღავნდება.
სოცრეალიზმიც, გარკვეული გაგებით, ბავშვთა სამყაროა, სოციალისტური კულტურა კი ადამიანური სისუსტეების, თუგინდ, ფიზიკური უძლურების კულტურა, ხშირად ხეიბარს რომ აფეტიშებს.
ტოტალიტარული კულტურა პიროვნების სოციალური უმწიფარობით მანიპულირებს; მოხერხებულად სარგებლობს ადამიანის “მოუმზადებლობით”, იყოს თავისუფალი, გონიერი...
ბავშვთა სამყაროში კი ეს თვისებები ელემენტარულად, ონტოლოგიურადაა მოცემული.
ტოტალიტარული სინდრომი ამ ბავშვური უმწეობის ჰიპერტროფირებული წარმოდგენაა.
წარმოდგენაც და ერთგვარ იდეალად დასახვაც...
სტალინური კულტურის სოციოცენტრიზმიც სხვა არაფერია, თუ არა დათრგუნული ბავშვური კომპლექსების გადატანა მოზრდილთა სამყაროზე.
ეს კულტურა მართლაც მშვენივრად იყენებს ბავშვური კოლექტივებისათვის დამახასიათებელ შურს, შურისძიებას, სიძულვილს... და ინფანტილურ, მოუმწიფებელ მასას ასე სწირავს “მარადიული ბავშვობისათვის” — ადამიანის ამ ერთადერთი ონტოლოგიური ასაკისათვის, უკეთეს შემთხვევაში “მარადიული სიჭაბუკისათვის”...
ეს “მარადიული სიჭაბუკეც” ამიტომ ხომ არ შემორჩა გიორგი ლეონიძესაც, როგორც განუყრელი პოეტური იმიჯი?!
ისე კი, “ყივჩაღის პაემანის” ავტორს, ეტყობა, სისხლში ჰქონდა ბარბაროსობისადმი — კაცობრიობის ამ პროტოსოციალური ბავშვობისადმი პოეტური პიეტეტი, რომელიც მისი წარმართული “რევოლუციური რომანტიზმის” თავისებურ პრელუდიადაც შეიძლება ვივარაუდოთ.
სხვათა შორის, თურმე, კითხვაზე, როგორ ბრძანდებითო, დიდი პოეტი პასუხობდა — “კაკ მარკ ავრელი სრედი ვარვაროვ”.
და მაინც, ტოტალიტარული კულტურა მხოლოდ ბავშვობაში მოწყვეტილ ყვავილს ახარებდა; გაზრდას ანუ სოციალიზაციას არ აცლიდა...
ასეთი “ბავშვთა სამყარო” კი, უბრალოდ, ლენინის მოედანზე მდგომი, ჩვენი კომუნისტური (თუ “მომწიფებულ-სოციალისტური”) ყრმობის საყვარელი უნივერმაღის სახელწოდება კი არა, თვით სოცრეალისტური კულტურის ერთ-ერთი პარადიგმაა.
ლეონიძისეული “სტალინის ბავშვობა” ამ პარადიგმის პოეტური რეპრეზენტაციაა.
თავდაპირველი შინაარსით, ეს ეპოპეა მოწოდებული იყო, წარმოედგინა, ანდა შედარებით უფრო პოეტურად — გადმოეშალა სოციალური ლანდშაფტი, რომელშიც დაიბადა და ვარდის კოკორივით გაიფურჩქნა სოსელო — მსოფლიოს ხალხთა მომავალი ბელადი.
ორი აკვანი
პოეტი თავისი წარმოსახვის ცალი თვალით “კრემლშია, სტალინთან არის”, მეორეთი კი “პატარა გორში”... როგორც სხვა “პანეგირკში” აქვს ნათქვამი, “აქ დაიბადა... აქ აღიზარდა... როგორც ამ ქვეყნის ნება და ღონე!”
“ბავშვობა და ყრმობაც” დაბადებით იწყება...
თუმცა, “დაბადებას” უვერტიურა უძღვის;
უვერტიურა, ქართლის ბაღის, ამ მიწიერი პარადიზისა და ვერხვის ფოთლებში გახვეული გორის, ამ ახალი ბეთლემის პოეტური აღწერით რომ იწყება და მთავრდება გაჭიანურებული რეპრიზით — “იბადებოდა”...
ჯერჯერობოთ კი, მთავარი, მაინც ბაღია; ვარდის ბაღი...
ამ “ბაღის” მომავალი ბატონ-პატრონი, მომავალი მებაღე — ნორჩი სოსო ჯუღაშვილია.
მებაღე-სტალინი კი სოცრეალიზმის ხელოვნებაში პარადიგმული ხატია.
საკმარისია გავიხსენოთ მიხეილ ჭიაურელის ფილმი “ბერლინის დაცემა”, ა. ისაკოვსკის ლექსი “სიმღერა სტალინზე” და მისთანანი.
ლეონიძისეული ქართლი — ვარდის ბაღი, შეფრქვეული მინანქარით, მართლაც რომ თვალისმომჭრელად ბრწყინავს, ციმციმებს, ელავს... სწორედაც, “იაგუნდის წვიმა დასწვიმს, სურნელების დაჰქრის ქარი”...
ესაა პოეტურ კადრებად წაფენილი “ბაღი — ხოხბის ყელი”, “რძე — კოკორში მოწოლილი”.
და უცებ: “თითქოს ქალი სარკმელიდან — იყურება ვაშლი ხიდან”...
შემდგომ პოეტურ კადრში შემოდის ალვის ხე — თეთრ ჩოხაში მორთული სიძე; და ატამი — ტურფა ყმაწვილი, აკვანში რომ გაიღვიძებს...
ეს — ნატურალური, გორული ატამი, და არა გალაკტიონისეული “ცისფერი ატამი”.
ყმაწვილს კი, არათუ არ გაუღვიძია, ჯერაც არ დაბადებულა...
ის იბადებოდა, იბადებოდა, იბადებოდა...
“იბადებოდა... ქვეყნის სიცოცხლე თითქოს ამ აკვანს ფესვით მიება”...
“იბადებოდა... ყრმა მშვენიერი, ვინც გულს ახალი მისცა ნათება”..
რაც მთავარია, “ეს ის დრო იყო... ლენინთან ერთად როცა სტალინი იბადებოდა... მათ ორ აკვანში როცა ხალხების თავისუფლება იბადებოდა”...
სხვათა შორის, ამ “ორ აკვანში” ქალ-ვაჟი იბადებოდა: სტალინი — ქალი, ლენინი — ვაჟი!
სტალინი — ქალი?
ნუ შეშფოთდებით, ეს სოც-არტის სიამის ტყუპების — კომარ-მელამიდის ვიდეო-პერფორმანსის ალუზიაა.
70-იან წლებში ამ ცინიკოსებმა გადაიღეს “ფილმი”, სადაც, სოკრატესა და აინშტაინის ნიღბებთან ერთად, სტალინის ნიღაბიც იყო გათამაშებული.
ფინალში, აღმოჩნდებოდა, რომ სტალინი — ქალია.
1953-ში მავზოლეუმში სტალინი ლენინს მოუწვინეს, არავის გასჩენია ეჭვი ჰომოსექსუალიზმის შესახებ — ისინი სხვადასხვა სქესისანი იყვნენ!
იმ “ორ აკვანში” ქალ-ვაჟი იწვა-მეთქი...
სტალინი — ქალი და ლენინი — ვაჟი.
თუმცა, სტალინი მაინც მეორე იყო; ანბანითაც კი — მეორე!
ლენინის სიკვდილის შემდეგ გახდა სტალინი პირველი.
ჯერ ტროცკიზე და მერმე კი, ჰიტლერზე გამარჯვების შემდეგ, მან ცენტრალური ადგილი დაიკავა მემარცხენეებსა და მემარჯვენეებს შორის.
შჩუსევმა მავზოლეუმი იმიტომაც გადააკეთა, რომ ძველ შენობას ცენტრალური ტრიბუნა — ბელადის ადგილი არა ჰქონდა.
და, აი, 43-ში სტალინი საბოლოოდ “ამაღლდება” ლენინზე.
ასე გადაიარა მსოფლიო ღერძმა მავზოლეუმსა და ლენინის მუმიაზე.
თუმცა, სტალინი ამ “პოზიციაში” დიდხანს არ დარჩენილა.
მოკვდა თუ არა (ყველამ აცხონა?) სტალინი ისევ მეორე დაწვა.
როგორც გოტიკურ სამარხებში:
ლენინი — მარცხნივ, როგორც მეფე, სტალინი კი მარჯვნივ, როგორც დედოფალი.
ისევ მეორე!
და 56-შიც “მეორედ” მოკვდა!
მთავარი მაინც ისაა, რომ სტალინი სულ იბადებოდა...
მგონი, ახლაც იბადება!
კულტივირებული ობლობა
“კლასთა ბრძოლების დიდი სარდალი ქართლის მიწაზე იბადებოდა... არც ყმა, არც გმირი და არც მესია — ქვეყანა ახლად იბადებოდა!”
არადა, სწორედაც “მესია” იბადებოდა!
როცა ბუმბერაზი ადამიანი ევლინება ქვეყანას, სახლის ერდოზე ორბი ჯდება და ჰაერში არწივები მღერიანო — ასეთი ყოფილა ძველი აღმოსავლური გადმოცემა.
სოსელოს დაბადებისას კი, “არც ერდოზე ორბი იჯდა, არც მღეროდნენ არწივები, ქოხზე ჩიტი დაფრინავდა შეყინული ნამძივებით.”
ამას მოსდევს მთელი რიტუალი: “მამალი გადაახტუნეს, — ბავშვი ფხიზელი გამოვა! მერცხალი პირს გამოავლეს, — ენაჭიკჭიკა გამოვა! აკვნის თავს დადგეს მარილი — მარილიანი გამოვა! გულზე შაქარი დაადეს — მოსიყვარულე გამოვა! (სიც დ.ა.) სავსე მთვარეზე აწვენენ — ვაჟი ჯანმრთელი გამოვა! აკვანში რკინა ჩაუდეს — შეუდრეკელი გამოვა!”
ესაა მთელი, ასე ვთქვათ, აპოფატიკურ-კატაფატიკური მაზოხიზმი.
ოღონდ, ეს “მაზოხიზმი” ოდნავადაც არაა ავტორეფლექტირებული, ანდა, უბრალოდ — გათვითცნობიერბული.
ამგვარი მაზოხიზმის ნიშანია გაწელილი პოეტური რეცეფციები, გაჭიანურებული მოლოდინის ეფექტი; ჯერ აქტანტის გაჩენის, მერე კი, გამოჩენის მოლოდინის ეფექტი...
პოეტოლოგიურ მოდელში, ესოდენი რუდუნებით რომ აგებდა სოციალისტური რეალიზმი, მოლოდინის კატეგორია მართლაც საგანგებო ფუნქციას ასრულებს.
ხომ გახსოვთ, სტალინური ეპოქის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ლირიკული ტექსტი — კონსტანტინ სიმონოვის ლექსი “Жди меня”; განმეორებითი იმპერატივით “Жди”?!
ლეონიძისეულ ტექსტშიც ასევე ველოდებით მომავალი ბელადის ჯერ გაჩენას, მერმე — გამოჩენას.
ესაა სოცრეალისტური “სუსპენსე”, რომელსაც დიახაც, მაზოხისტური ელფერი დაჰკრავს.
ამ “გამოჩენას” აყოვნებს “ძეობის” რიტუალურად დახუნძული პოეტური პასაჟები; ესტაფეტა, რომლითაც “ჯამს გადულოცავს ხოდელი ციხითათრიშვილ მიხასა... მხარდამხარ კლდეკაცი უზის, — იაკობ ეგნატაშვილი” (იცანით, ხომ?!).
კანონიერ მამას რაც შეეხება, “გულქართლი კაცია, სძულს პურაძვირის ქაჯობა, იცის, პურადმა გულად კაცს სამი გაფრენით აჯობა”.
ახლა, სტალინის დედის... მამას აღარ იკითხავთ? “პაპა — გელაძე გიორგი, ცოცხლებში არღა რეულა, მოჰკლა ბატონის ელდამა, ციებამ, ღამბარეულმა.”
ისე კი, “მოდგმასთან დაკავშირებით — ლილოზე ადრე, გერიდან არიან ჯუღაშვილები”.
და მაინც, სოსელო “სულმთლად თვისი პაპა არი, ბობოქარი, გულაშლილი... ამბობს დედა და წინ უდგას პაპა — ზაზა ჯუღაშვილი”.
პატარა სოსოს ხომ ამდენი ხალხი დაჰკანკალებს; არადა, პარ ეხელლენცე მაინც ობოლია, რითაც წინასწარაა ნაგულისხმევი საბჭოთა ბავშვების ტოტალური ობლობა. ამგვარი “ობლობის” თავისებური ნიშან-სიმბოლოა მავზოლეუმის ტრიბუნაზე მდგომი სტალინის ცნობილი იმიჯი — ხელში გოგონა რომ აუტატებია, სახელად მამლაკატ!
1930-იანი წლების მეორე პროპაგანდისტულ-ინფანტილიზებული იკონოგრამაა ფოტოსურათი — “სტალინი და გელია მარკიზოვა”, სადაც სტალინი “დედისეული ტანის” როლშია რეპრეზენტირებული.
ვინ იყო გელია მარკიზოვა?
მისი სრული სახელი და გვარია ენგელსინა მარკიზოვა.
დაიბადა 1930 წელს. მამამისი — არდან მარკიზოვი ბურიატიის მიწათმოქმედების სახალხო კომისარი იყო. 1930 წლის ზამთარში, ნარკომმა თავისი გოგონა ჩართო დელეგაციაში, მოსკოვს რომ უნდა სწვეოდა და 27 იანვარს, კრემლში ჩატარებულ საზეიმო მიღებაში უნდა მიეღო მონაწილეობა. გელია, დაელოდა რა შესატყვის მომენტს, გზა გაიკვლია პრეზიდიუმისკენ და მოულოდნელად სტალინისკენ დაექანა. ბურიატიის ბავშვთა სახელით ადრესი გადასცა და კიდეც აკოცა თამბაქოთი აქოთებულ ბელადს. ამ უკანასკნელმა (სიც) ჩვეულებისამებრ, “ფართო ჟესტით” გაიღიმა და აიტაცა ხელში გელია, რომელიც დეპუტატების დარად, საათითა და პატეფონით დააჯილდოვეს; თან “პლასტინკებიც” დააყოლეს...
შეიძლება დავუშვათ, რომ სტალინისთვის მნიშვნელობა ჰქონდა ბავშვის სახელს — ენგელსინა, რომელიც მარქსთან და ენგელსთან ასოცირდებოდა და სიმბოლურად ინფანტილიზდებოდა.
აი, თავად სტალინი კი, ფსიქოანალიტიკური კონოტაციით, მარქს-ენგელსის “დედად” აღიქმებოდა.
ინვერსია გასაგებია — ენგელსი გვევლინება 6 წლის გოგონად, სტალინი კი მის დედად, რაც მეტაფორულად გამოხატავს სტალინის, როგორც მარქს-ენგელსის მოძღვრების დამცველის როლს.
1937 წელს ბურიატიის “ინფანტას” მშობელი მამა დააპატიმრეს და ცხადია, დახვრიტეს.
დარჩა პატარა ენგელსინა ობლად.
საზოგადოება, სადაც ობლობაა კულტივირებული, ობლად ითვლებიან “ბავშვებიც, რომლებსაც მშობლები კი ჰყავთ ცოცხალი, ოღონდ, რახან აღიარებენ ბელადის მამობას, იძულებულნი არიან, თავი შორს დაიჭირონ პრიმარული საოჯახო კავშირებისაგან.”
ისინი ხომ სახელმწიფოს მეთაურის შვილობილები არიან?!
იგ. სმირნოვის ინტერპრეტაციით, თავად სტალინიც, უბიწო ჩასახვის იდეის კვაზიჰომოსექსუალისტური პროტაგონისტია.
სტალინი, როგორც “მამა” — “დედის” გარეშეა გაჩენილი, მისი სახელი — “იოსები” კი პატრონომიულად ერითმება ღვთისმშობელი მარიამის მიწიერი პარტნიორის სახელს.
ამასობაში, ლეონიძისეული ლირიკული ნარაციის დრო ტაატით მიიწევს...
პატარას სძინავს; არა, კი არ სძინავს, თვლემს... და “სოსოც ხმალს მოსწევს ვადაში, ხედავს ქაჯთ სისხლი ინთხევა: — შვილო, რას შფოთავ ლოგინში? — დედა მას შეეკითხება”...
დედის გული ყველაფერს გრძნობს!
მახლას, ტოტალიტარული კულტურა — სოციალური ადაპტაციის კულტურაა; “შიშისა და ძრწოლის” რაციონალიზაციის კულტურა, რომლის ცენტრშიც ავტორიტარული პიროვნებაა აღმართული.
ასეთი პიროვნების ტიპი კი ბავშვური არასრულფასოვნების პროდუქტი და რეციდივია...
სტალინი ვინღაა — ამ ტიპის მონუმენტური რეციდივისტი?!
აი, ეგრე — ავტორიტარული პიროვნება მუდამ ინფანტილურია; ტიპიური “მეაბოხე” ბავშვივით რომ უპირისპირდება ნებისმიერ ძალას, ოღონდ ავტორიტარული პიროვნების ხელისუფლებასთან დაპირისპირება გაანჩხლებული “ბაღანას” წინააღმდეგობასავით, ელემენტარული ყოყლოჩინობაა, თვითდამკვიდრების უსუსური მცდელობა; საკუთარი უმწეობის ნიღაბი...
ამ მხრივ, სოცრეალისტური კულტურა ავტორიტარულად ინფანტილური ცნობიერების ვერბალიზაციად გვევლინება; და პიროვნების “სხვა” ტიპთა კონფორმიზაციის ინსტრუმენტადაც; “ახალი ცხოვრების” პროცესში ჩათრევისა და ახალ სოციალურ როლებთან ადაპტაციის ინსტრუმენტად...
“წარბთა ყრილობა”
1905 წლის ივნისით თარიღდება დიდი ლენინის დაუმთავრებელი ხელნაწერი: “О смешении политики с педагогикой”;
ამ მივიწყებულ ტექსტში პროლეტარიატის ბელადი იმოძღვრებოდა, რომ სოციალ-დემოკრატიული მუშათა პარტიის პოლიტიკურ მოღვაწეობაში მუდამ იყო და იქნება პედაგოგიკის ცნობილი ელემენტი.
ლენინი РСДРП-ს შემთხვევით არ ადარებს “დიდ სკოლას”; უმდაბლესს, საშუალოსა და უმაღლესს — ერთდროულად.
პედაგოგიკისა და პოლიტიკის კომუნისტური ალიანსი ხომ იმთავითვე იყო დაგეგმილი?!
ამასთან, პედაგოგიკა კომუნისტებისათვის დაწყებითი სკოლა იყო, პოლიტიკა კი — უმაღლესი.
ასეთი პოლიტიზებული პედაგოგიკიდან ამოზრდილი კულტურა ქმნის ახალ ინსტიტუციონალურ სივრცეს — პედაგოგიზებულ — დემაგოგიზებულ პოლიტიკას.
პოლიტიკასაც და პედაგოგიურ ესთეტიკასაც... ე.წ. საბჭოური ესთეტიკური აღზრდაც ამგვარი პედაგოგიზებული ვირუსებით იყო მოწამლული.
როგორც ჩანს, სოციალისტურ კულტურაში ამიტომაც უცქერდნენ ალმაცერად ბავშვთა ფსიქოლოგიას.
არადა, ეს დალოცვილი, როგორი მასობრივი კულტურა იყო?!
აქედან კი ისევ ინფანტილიზმის კონტურები იკვეთება.
სოცრეალისტური კულტურის პროტაგონისტი დიდებისთვისაც და პატარებისთვისაც თანაბრად სანუკვარია და კიდევ ერთხელ ადასტურებს მოზრდილობას — ბავშვებში და ბავშვობას — მოზრდილებში.
როგორც წესი, შიშის განცდას ბავშვს საშინელებასთან ზიარება (მო)უხსნის; მაგალითად, ზღაპრის მეშვეობით...
მასკულტურაში აგრესიულობა “საშინელებათა ფილმებით” გადაილახება, სექსუალური აგრესიულობა — პორნოპროდუქციით...
აი, სოცრეალიზმში კი, საქმე პირუკუა — ადამიანის ნეგატიური პოტენციები კი არ გადაილახება, არამედ პირდაპირი გზით “მოიხსნება”, აკრძალვითა და ტაბუთი უქმდება.
ასე რაციონალიზდებიან აგრესიულობა და ფობიები და სოციალურად დესტრუქციულ ფორმებში განაგრძობენ პროდუცირებას.
ასე ხდება სპონტანურ ემოციათა ჩახშობა; მათი სენტიმენტალიზება, ბანალიზება...
და მაინც, ყოველივე ეს — არც მეტი, არც ნაკლები, ზედაპირული ჩანაცვლებაა.
სინამდვილეში რა ხდება?
ყველაზე არსებითის — ტრაგედიის განცდის ჩახშობა, უკეთეს შემთხვევაში, „ოპტიმისტური ტრაგედიის” პალიატივით ჩანაცვლება!
გამოხდა ხანი.
იწყება ბავშვობა. მომავალი ბელადის პორტრეტული ნაკვთებიც თანდათან ზუსტდება, კონკრეტდება:
“თავაწეულსა პატარას, უხდება წარბთა ყრილობა, სანდომიანი სიცილი და ბაგის განწყობილება. შავგრუზა თმები უბზინავს, თითქოს გიშერში გარია, შავი, მაგარი ქოჩორი ბუჩქივით წამომდგარი აქვს, მოგრძო სახე აქვს ქართული, გაცინებული თვალები; არწივულ მზერას ამჟღავნებს გამხდარი, ნაფერმკრთალევი”.
ეს უკვე მოზრდილი ბავშვია; “დიდი ბავშვი”...
სოცრეალიზმის იდეალიც, “აი ასეთი, სწორედ ასეთი, მხოლოდ ასეთი” მოზრდილი ბავშვია!
თუკი ავანგარდი აუთენტურ ბავშვზე სვამს აქცენტს, სოცრეალიზმი დიახაც, მოზრდილ ბავშვს აღმერთებს, რაც ბავშვის პრინციპულად განსხვავებული ტექნოლოგიებია.
სოცრეალიზმის სტრატეგია — ბავშვის კონსერვაციაა.
და ლეონიძისეული “პიიტური” სტრატეგიაც სტალინის ბავშვობა-ყრმობის კონსერვაციაა.
კონსერვაცია და რეგენერაცია...
მითოლოგიური კონოტაციებით დანაღმული ტექსტიც სოციალურ კონტექსტში იკითხება:
“ყრმა გამოჰყავთ აივანზე ქართული წესით ძველის-ძველით, დაანახონ ცაში მთვარე — უბაძველი ქვეყნის მცველი”.
ეს ამირანის მთვარეა!
უმწეობის ნიღაბი
ბავშვის ცნობიერება იოლად მო-სამართია; მანიპულირებადი — ადვილად ღებულობს მითებს; და მისი წარმოსახვაც ამდენადვე ემორჩილება ზებუნებრივ ძალებს; ძალებს, რომელსაც ვირტუალურად უნდა განასახიერებდეს სახელმწიფო — პარტია და ხელისუფლება.
აქედანვე მომდინარეობს “ხალხურობა”.
სოცრეალისტური ესთეტიკაც “ხალხურობაზეა” ორიენტირებული.
პოეტი პირველქმნილი, ფოლკლორული ენით უნდა ტიტინებდეს; ისეთი ენით, რომელიც ნორმალური ბავშვური მეტყველებისათვის გაუგებარიცაა და აუთვისებელიც.
ესაა სოცრეალიზმის სპეციალური, “მოჩლექილი ენა”...
ლეონიძისეული ეპოპეის ტექსტი არა მხოლოდ სტალინის ბავშვობის სამყაროს, არამედ მის საოჯახო პორტრეტსაც კაი მსუყე ფერებით გვხატავს.
სოცრეალისტური კულტურაც ხომ საოჯახო კულტურაა?! დესოციალიზაციის პროცესში აშკარაა სოციალური რელაციების ჩანაცვლება საოჯახო რელაციებით.
ორივე სამყარო პატრიარქალურ ცნობიერებაზე ცდილობს სწორებას; ცნობიერებაზე, რომელიც ეფუძნება ოჯახურობის ზეპიროვნულ კატეგორიებს: “დედა-სამშობლო, “ხალხთა მამა”, “მოძმე რესპუბლიკები”, “უფროსი ძმა” და ა.შ.
ხელისუფლების მიერ კულტივირებადი ეს “ოჯახურობა” მოწოდებულია, გადაფაროს არაცნობიერში მთვლემარე ინსტინქტები; მოახდინოს ადამიანისა და გარემომცველი სამყაროს ბუნებრივი ურთიერთობის კომპენსაცია, “დიდ ოჯახში” გაექცეს მარტოობას...
საბავშვო ნევროზების პრობლემატიკაც ხომ ანალოგიურია?!
სტალინის ბავშვობისა და ყრმობის ლეონიძისეული ვერსიაც, ამგვარი კომპენსაციებით, — საოჯახო კომპენსაციებითაა გამართლებული.
ჩვენი პაწაწუნა კი იზრდება...
“სოსო წერს პირველ ასოებს, ბრწყინავს ანბანის ფერხული. კოდალას ხარატულია, თუ უფრო ბატიფეხური?..”
რაც მთავარია, ანბანს მისივე კბილა ნორჩები ასწავლიან:
“მოდით, ბავშვებო მიშველეთ, სოსოს მისწავლეთ ანბანი!” — ემუდარება დედა.
“აცრემლდნენ ცელქი ბავშვები:
— ვასწავლით! — მისცეს პირობა — ვასწავლით! — გაიძახიან, — ჩვენ მოგირჩინოთ ჭრილობა!”
რა ბავშვობაა, არა, — რა ინფანტილიზმი?!
ასეა, კომუნიზმი — ბავშვობაა; და ბავშვობაც — მუდამ კომუნიზმია.
პარტიის პროგრამის მეორე რედაქციაში ტყუილად კი არ დაისახეს ამოცანად, სკოლა გადაექციათ საზოგადოების კომუნისტური მოქცევის იარაღად?!
ტოტალიტარულ კულტურაში ადამიანის სიცოცხლეს ჩალის ფასი აქვს.
სიკვდილი ამ კულტურაში უბრალოდ არ არსებობს;
და არც უკვდავება არ არსებობს (უსიყვარულოდ?).
უკვდავი მხოლოდ საქმეა; “საერთო-სახალხო” საქმე... ანუ ის კოლექტიური მამითადი, რომელშიცაა გათქვეფილი ადამიანი.
უკვდავია ის უპიროვნო ღირებულება, მონასავით რომ ემსახურება ადამიანი; ის კატორღული, და მაინც თეატრალიზებული შრომა, რომელსაც “დამკვრელი” უნდა ჰყავდეს, განსხვავებით სოციალისტური შრომისა, რომელსაც “გმირები” წარმოადგენენ.
აი, შრომის ტოტალიტარული რეპრეზენტაციის იერარქია!
ამ გახურებულ შრომაში ვისღა სცხელა სიკვდილისათვის; ვისღა სცალია სიბერისათვის, მით უმეტეს — სიკვდილისათვის?!
მგონი, “მარადიული სიჭაბუკის” პოეტიზებული კულტიც სოცრეალისტური “დედის ძუძუთია” ნაწოვი...
სიცოცხლის თვითღირებულების გაუქმება სიკვდილის მნიშვნელობასაც წარხოცავს.
მთელი ამ “ოპტიმისტური ტრაგედიის” გმირი კი ბიოგრაფიაწართმეული ადამიანია; ისტორიის გარეშე შთენილი ადამიანი, ისტორიასთან სისხლისმიერი კავშირის უფლება რომ აქვს აღკვეთილი; მოზრდილი ინფანტილი, რომელიც ვერ გრძნობს საკუთარ თავს ისტორიის სუბიექტად...
და რაღა დარჩენია? ბავშვობაში დაბრუნება, ოჯახურ-გვაროვნული კულტურის რეჟიმში ჩაწერა...
ასეთი “დიდი ბავშვი” დიახაც, განწირულია, მარადმზრუნველი დედისა და მარადმსაჯული მამის აჩრდილისათვის.
სტალინსაც ასეთი დედ-მამა ჰყავდა...
ახლა კი, ძილისპირულის დროა: “მზე ჩადის... ხვალ მზე ამოვა — უფრო დიდი და ჩახჩახა!”
მამის დაფიცება
1934 წელს, მწერალთა პირველ ყრილობაზე, თავისი სიტყვა — “ За что я аплодировал Сталину”, — ალექსანდრ ავდეენკომ ასე დაასრულა: “ Когда у меня родится сын, когда он научится говорить, то первое слово, которое он произнесет, будет — Сталин”.
ამის თქმა იყო და, სვეტებიან დარბაზში იფეთქა თურმე მქუხარე აპლოდისმენტებმა.
ეს იყო დამწყები სოცრეალისტის თათარიახნად შეთხზული ფონეტიკური უტოპია;
და თავისებური რისკიც...
ავდეენკოს სიტყვას თავად ბელადი უსმენდა.
ვთქვათ, და სტალინს, სერიოზულად მიეღო ეს “დანაპირები”?!
მით უფრო, რომ ხალხთა მამა “მოყვარული” ენათმეცნიერიც გახლდათ და, ბუნებრივია, ისიც მოეხსენებოდა, რომ შეუძლებელი იყო, ბავშვს პირველად სიტყვა — “სტალინი” წარმოეთქვა.
ასეა, “პირველად იყო სიტყვა” - “Сталин!”
კიდევ ერთი დეტალი: მომავალმა მამამ მომავალი შვილის სქესი ა პრიორი განსაზღვრა.
იმ ხანობას ექოსკოპია არ იყო და საიდან უნდა ყოფილიყო დარწმუნებული, რომ აუცილებლად ბიჭი ეყოლებოდა — კაი და, გოგო გასჩენოდა, რა შვრებოდა?!
არა, მხოლოდ ბიჭი!
ახლა გავშიფროთ...
მომავალი სადისტური ობიექტი — მამისეული უტოპიის განსახორციელებელი ობიექტი, მამრობითი სქესის უნდა იყოს.
ბიჭი გაცილებით პრივილეგირებულ მდგომარეობაშია, ვიდრე გოგონა.
სწორედ ვაჟმა უნდა აითვისოს და ლინგვისტურად ცხადყოს თავისი ტრანსცენდენტური მშობლის სახელი; და “გადათარგმნოს” კიდეც ეს სახელი ონტოლოგიური რეალობის იმ განზომილებაში, სადაც ჯერ კიდევ არ არსებობს თვითცნობიერება; ენა კი, სუბიექტურობის მიღმა, ძალაუფლების სფეროში იმყოფება.
დიახ, საკუთრივ ბიჭს, — თუნდაც, წმინდა თეორიულად, — შეუძლია შეცვალოს სტალინი; მისი ადგილი დაიკავოს. (ტაში).
მხოლოდ ვაჟს შეუძლია, გახდეს სტალინის სიმბოლური მემკვიდრე და ისეთივე სიმბოლური წესით მიეშვილოს, როგორც სტალინი მიეშვილა ლენინს.
ასეა, ხელისუფლების მამრობითი ხაზი არ უნდა გაწყდეს.
ამიტომაცაა, რომ საკრალური სახელის წარმოთქმაც ვაჟიშვილის პრეროგატივაა; ბიჭის უპირატესი უფლებაა და არა გოგონასი...
ეს სახელი, საკუთრივ ვაჟის მეშვეობით, ემორჩილება მეორეულ იდენტიფიკაციას; დამატებით მასკულინიზაციას, რითაც ხელმეორედ ბადებს ამ საკრალურ სახელს და წინასწარ თრგუნავს მის შესაძლებელ სიკვდილს...
ამიტომაცაა, რომ სტალინი სულ იბადება, იბადება, იბადება...
ხელახლა იბადება ფონემატურ რეჟიმში; განუწყვეტლივ იშობა იმ ფონემებისაგან, რომელთაგანაც შედგება მისი სახელი (რომელიც “ლეგიონია”?!).
“Сталин” — ამ სახელმა პერმანენტული დაბადებით უნდა გაასწროს ცნობიერებას, რომელსაც არა-სუბიექტი ჯერ კიდევ ვერ ფლობს.
და სახელდობრ, მაშინ იქნება იგი უკვდავი! (მქუხარე ტაში).
მოკლედ, გაირკვა: სტალინის უკვდავება ბიჭების კუთვნილებაა — “ახალი ადამიანების” მიერ შობილ ვაჟებზეა იგი დამოკიდებული.
სხვათა შორის, ეს საკრალური სიტუაცია სულაც არაა სოციალიზმის ინვენცია.
მაგალითად, ჰილდა კუპერი აღწერს სვაზის (სამხრეთ-აღმოსავლეთ აფრიკა) ტომებში არსებულ ნათესაობის სისტემას, სადაც, — ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, — ბავშვები მამას იფიცებენ.
საბჭოთა ბავშვებიც მამას იფიცებდნენ, უფრო ზუსტად, მამის მზეს ფიცულობდნენ...
ფიცი მწამს, ბოლო მაკვირვებსო...
1991 წელს გამოცემულ მემუარებში — “Наказание без преступления” — ავდეენკო კრინტს არ ძრავს იმაზე, “ხალხთა მამას” შეუსრულა თუ არა დანაპირები, ექსტაზში მყოფმა რომ წამოროშა.
არადა, ენის ათვისების საწყის სტადიაში, ბავშვს ფიზიოლოგიურად არ გააჩნია კლასტერის წარმოთქმის უნარი. ეს უკანასკნელი ენაში ყველაზე არსებითიც რომ იყოს, ძუძუმწოვარა მაინც ვერ დაიწყებს ტიტინს “ст”-თი...
თუმცა ამას რა მნიშვნელობა ჰქონდა სტალინის მზით დაბრმავებული კაცისთვის?!
ამ შემთხვევაში, ავდეენკოს წინდაუხედაობა კი არაა მთავარი, არამედ სადისტური ინტენცია — შეძლოს შეუძლებელი!
სადისტი ხომ არ ცნობს ოპოზიციას: შეუძლებელი/გარდაუვალი?!
შეუძლებელი და გარდაუვალი მისთვის ეკვივალენტური ცნებებია — იგი მუდამ გეგმავს პირველს, რათა დაამტკიცოს მეორის რეალობა.
სადისტურ სამყაროში “შეუძლებელი” — “გარდაუვალის” სახითაა მოცემული: ოპოზიციის მეორე წევრი პირველ წევრშია გამოსაცნობი.
ყოველივე ეს ქრისტიანული სამყაროს რეჟიმსაც ეხმიანება; ოღონდ, იმ განსხვავებით, რომ სადისტური დისკურსი მოკლებულია სუბიექტურ რეფლექსიას, სადაც იგი საკუთარ სურვილს თვითკმარი საკუთრიობითვე შეიმეცნებს...
ისე, რა უცნაურია: მომავალი მამა საქვეყნოდ აცხადებს მზადყოფნას, მომავალი ვაჟი მსხვერპლად გაიღოს, დააკარგვინოს არა მხოლოდ ხორციელი დედა, არამედ, მისი ენობრივი სიმულაკრიც — სიტყვა “Мама”.
ქართველი რომ ყოფილიყო ავდეენკო, მომავალ ბიჭს “დაავალებდა”, წარმოეთქვა — “მამა” და ამით გათავდებოდა საქმე!
თუმცა, ქართველი ბიჭუნა პირველად “მამას” კი არა, “დედას” წამოთქვამს.
მერე და მერე, რომ წამოიჩიტება, “ჩემი დედაო”...
ეს — ისე, სხვათა შორის..
მოკლედ, კაცმა გადაწყვიტა, მის მომავალ ბიჭს (?!) მსხვერპლად გაეღო “Мама”, როგორც დედის სხეულებრივი დასწრების ჩამნაცვლებელი სიტყვა; “დედის” ფონეტიკური რეალობის კვალობაზე შეეწირა დედისავე ტანისეული რეალობა, ვაჟკაცურად გადაწყვიტა, შვილისთვის წაერთმია “Мама” და ჩაენაცვლებინა სიტყვით — “Сталин”, ხოლო ამით დედის მუნყოფნაც გაეუფასურებინა და არა მხოლოდ ონტოლოგიური, არამედ ფონეტიკური დეზავუირებაც მოეხდინა.
“დღეო, გადიდდი, გადიდდი, შვილი ეყრება დედასა!” — ამიერიდან დედა აღარ ეკუთვნის შვილს.
მორჩა, გათავდა!
ეს უკანასკნელი განწირულია ლინგვისტური ტრავმისთვის, მეორეული ჩანაცვლებისა და დამატებითი აღმნიშვნელების შემოტანის გზით რომ იბადება; აღმნიშვნელებისა, რომლებიც სხეულებრივ რეალობას ენაში გარდასახავენ და ასე აუქმებენ სურვილის ობიექტის ღირებულებას.
წეღან ლინგვისტური ტრავმა ვახსენე;
რაც შეეხება პირველად ტრავმას, ჟ. ლაკანი (ფროიდისაგან განსხვავებით), სემიოტიკურ კატეგორიებში აღწერს და ბავშვის მიერ იმ მომენტში განიცდება, როცა ეს ეშმაკის ფეხი დედაში პენისის უქონლობას აღმოაჩენს.
ესაა “დაუსწრებლის დასწრებულობა”, ან/თუ “აღმნიშვნელის დაუსწრებლობა”.
აი, ამ დროს იწყებს ბავშვი დედის, როგორც “სხვის” გაცნობიერებას...
მაგრამ, რა ხდება მაშინ, როცა საქმე ეხება არა მარტო პენისის არქონას, ანუ არა მხოლოდ “დასწრებულობის დაუსწრებლობას”, არამედ დედის გაქრობას, უფრო ზუსტად, დედის ტრანსფორმაციას — წმინდა სადისტურ მოცემულობაში და შეჯახებას “დაუსწრებლის დასწრებულობასთან”?
ლაკანისეული ბავშვი, აღმოაჩენს რა დედის უპენისობას, იმასაც აცნობიერებას, რომ დედა — “ის” კი არაა, არამედ მისი საკუთრებაა.
თუ აქამდე დედა იყო მისი სურვილის ობიექტი და მისივე სადისტური ინსტინქტების დამაკმაყოფილებელი, ახლა უკვე, თავად გამოდის მისდამი, პირველადი სადისტის როლში. სადისტი — მამის შემთხვევაში კი ბავშვი სულაც არ ფლობს დედას, როგორც თავის საკუთრებას; როგორც გარე სამყაროს სხვა-გვარობას...
მოკლედ, სტალინი/“სტალინით” ჩანაცვლებული დედა/“დედა” შეუძლებელს იმგვარ გარდუვალობად აქცევს, ბავშვს რაღაც ობიექტის ხარჯზე, საკუთარი სურვილის რეალიზაციის იდეას რომ ართმევს.
ამიერიდან მისი სურვილია, კი არ ფლობდეს ანდა, პირიქით, ემორჩილებოდეს, არამედ მოიპოვოს ფლობის რეალობა, გააუქმოს მმართველი პარტიის... უკაცრავად, დისკურსის მიერ დაკისრებული აპრიორული შეუსაბამობები.
დიახ, არა ფლობის რეალობა, არამედ რეალობის ფლობა — აი, დევიზი, სულო ჩემო, აი, დევიზი!
ასე ხდება სტალინური სადისტი, თვით სადისტურ სტანდარტებთან მიმართებით, პერვერსიული.
სამაგიეროდ, მისი ცნობიერება აღარ იტანჯება ობიექტის დაუსწრებლობით და თავად ანაზღაურებს მას.
ასე იცვლება დედის ტანი სიტყვით “დედა (“Мама”).
ამასობაში, შვილი კარგავს ამ ტანთან იდენტიფიკაციის უნარს და ამ ტანის სურვილის ობიექტად ტრანსფორმაციის უნარიც, ამდენადვე აღეკვეთება.
უბრალოდ და გასაგებად: ბავშვი საკუთრების განცდას იძენს.
ეს — ერთი...
ახლა მეორე:
ჩვენი ყბადაღებული “მომავალი მამის” უპასუხისმგებლო ფიცი იმასაც გულისხმობს, რომ მის “კაი მთქმელს” არა-სუბიექტის ცნობიერება უშუალოდ, მისივე, სადისტური მოდალობიდან გამოჰყავს; იმ რეალობიდან, სადაც მომავალი სუბიექტი (ვაჟიშვილი) ენის სადიზმით კონსტრუირდება. ეს ენა კი, ამ მეორეული ჩანაცვლებით ხორციელდება.
ასე რომ, ფონეტიკური რიგი — “Мама”, მოგვიანებით კი — “Папа”, ნებისმიერი ბავშვისთვის ენასთან შეხვედრას მოასწავებს.
არც ისაა შემთხვევითი, რომ ჟ. პიაჟეს თანახმად, სიტყვის — “Мама” — წარმოთქმა, ძუძუს წოვის გაგრძელებაა:
“Мама” ხომ ლათინურად “ძუძუა” (თუმცა რას ვუშვრებით ქართველ “მამას”, რომელსაც “ძუძუსთან” არაფერი ესაქმება?!).
“სხვისი” ბავშვობა
ადამიანის ცნობიერებას უამრავი ამნეზია ახლავს.
და თქმულებებიც დავიწყების ფაქტებიდან იბადებიან...
შეუძლებელია გვახსოვდეს ის, რასაც ბავშვობაში ვგრძნობდით.
“სხვის” დაუხმარებლად იმასაც კი ვერ მიხვდები კაცი, რომ სიძველით გადაყვითლებულ ფოტოზე გამოსახული ბავშვი, ძველ ატელიეში გადაღებული, ნოხზე გადაშხლართული — შენ ხარ!
ამგვარი “გაუცხოებანი” ედებიან საფუძვლად მთელ რიგ კონცეპტებს, როგორიცაა პიროვნების დადგენა, იდენტიფიკაცია; რომ თუნდაც, “შენ” და “ის” დედიშობილა ბავშვი ერთი და იგივე ხართ.
და რამდენადაც გარკვეული ფაქტების “გახსენება” არ ხერხდება, საჭიროა მათი გა-მოგონება, ინვენცირება; მერე კი თხრობა; ახალი ნარატიული ქსოვილის შეთხზვა...
ლეონიძე სტალინის დაბადებას “(გამო)იგონებს”...
დაუსრულებელ, უწყვეტ, კონტინუალურ დაბადებას...
ბელადის, როგორც დიდი ბავშვისა და მარადიული ყრმის დაბადებას...
სტალინის ყველაზე დიად, გიგანტურ, მონუმენტურ ბავშვად დაბადებას...
დაბადებას და ჩამოყალიბებას...
და ესაა პროცესი — სერიულად გაჭიმული სეკულარულ დროში; შესაბამისი ცვლილებებითა და ამ ცვლილებათა დავიწყებით რომ ხასიათდება.
და მაინც, სხვაზე წერა შეუძლებელია; ყოველ შემთხვევაში, ძნელი დასაჯერებელია!
სხვის ტანზე რეფლექსიაც ძნელია; რომ იტყვიან, ყველამ თავის ბოსტანს უნდა მოუაროს...
სხვის ბავშვობაზე წერაც შეუძლებელია; ყოველ შემთხვევაში, ძნელი დასაჯერებელი...
სხვის დაბადებაზე წერაც გაუგებარია.
ყველამ საკუთარ დაბადებას, საკუთარ ბავშვობას, საკუთარ ყრმობას უნდა მიხედოს.
სხვის სიკვდილზე წერა ხომ შეუძლებელია და შეუძლებელი.
თუმცა, კაცმა რომ თქვას, ბავშვობასა და სიკვდილს შორის ერთი პრინციპული სხვაობაა:
საკუთარ ბავშვობაზე წერა, ასე თუ ისე, შესაძლებელია, მაგრამ, როგორ გინდა წერო საკუთარ სიკვდილზე?
“სტალინის ბავშვობა და ყრმობა” სულ სხვაა...
სტალინი ხომ, სულაც არ იყო სხვა, ყოველ შემთხვევაში, გიორგი ლეონიძისთვის ბელადი სულაც არ ყოფილა უცხო.
ცხადია, მსოფლიო ხალხთა მამასთან მიხეილ ჭიაურელივით არ ყოფილა ისე შეთამამებული, შეზარხოშებულს, კრემლის კაბინეტის მისაღებიდან გენერალისიმუსის ქუდი რეკვიზიტისთვის რომ მოეპარა, მაგრამ მაინც თავისად თვლიდა, თავისად ეგულებოდა, თავისად წარმოგვიდგენდა...
თუ მეხსიერება არ მღალატობს, ამ ამბავს ამხ. კანდიდ ჩარკვიანი იგონებს თავის წითელყდიან მემუარებში, ის კანდიდ ჩარკვიანი, ცეკას ბიუროს ერთ-ერთ სხდომაზე, ბელადის კარნახით, “პარტიული პირუთვნელობით” რომ დაიწუნა ვაჟა-ფშაველას “პოეტური ენა” და... მერე რაც მოხდა, მაგას ნუღარ მკითხავთ...
ამ ისტორიის გახსენება დაავიწყდა ამხანაგ კანდიდს.
სხვათა შორის, ეს ის ჩარკვიანიცაა, რომელსაც დიდმა ბელადმა პოლიტბიუროზე ასეთი განაჩენი გამოუტანა: “ეტოტ კოტიონოკ ნე კაკ ნე ხოჩეტ სტატ ნა სობსტვენნიე ნოგი”.
ამის შემდეგ ჩარკვიანი მგელაძემ შეცვალა; საწყალმა აკაკი მგელაძემ...
არც ამის შესახებ გვიყვება ამხ. კანდიდი...
ესეც ისე, — სხვათა შორის...
ბავშვობა, კერძოდ, სტალინის ბავშვობა, ლეონიძესთან ქართული კულტურის რეჟიმშია დანახული. უფრო ზუსტად, ქართულ კულტურაში პუერილიზმი შედარებით პირობითი, სიმბოლური ხასიათისაა, მის ემბლემად კი დღემდე ბაზალეთის ტბის ძირას, ოქროს აკვანში მწოლიარე მომავალი გმირის მემორიალური სახე გვეგულება. თუმცა, მის გვერდით უმალ ამოიწვერება მყინვარზე წამომდგარი “მოხუცი მამის” ხატი;
ოღონდ, ეს უკვე გერონტოკრატიაა, ოღონდ — უკუღმა!
რუსული კულტურა კი, ქართული გერონტოკრატიულობისაგან განსხვავებით, პედოკრატიული უფროა.
ყველაფერი დოსტოევსკისეული ბავშვის ცრემლიდან დაიწყო, სამყარო რომ არ ღირდა მის ფასად, იმ კურცხალიდან...
ამ კურცხალიდან მოედინება რუსული კულტურისათვის დამახასიათებელი უხამსობის წყარო, ბავშვობის ნებისმიერი ხატისადმი მიწერილი უხამსობის სათავე...
ამას რუსები თავადაც აღიარებენ!
არადა, იმავე დოსტოევსკიმ იგრძნო რუსულ საზოგადოებაში მომწიფებული განწყობილება, რომელიც მოგვიანებით, ცნობილ კრებულში — “Вехи” — იქნა წოდებული პედოკრატიად.
მართალია, აქ ბავშვებზე კი არა, ახალგაზრდებზე იყო ლაპარაკი, იმ ახალგაზრდებზე, რომელთა ბეცი სჯანი იყო დასახული ინტელიგენციის სოციალური ორიენტაციების კრიტერიუმად, მაგრამ, ყოველივე ეს მაინც, ტრადიციული საზოგადოების ერთ არსებით თვისებასაც აღნიშნავდა; თვისებას, რომლის თანახმადაც, ასაკობრივი ჯგუფები სტატუსური ჯგუფებია.
აი, რის გამო მიიჩნევა პედოკრატია — უკუგერონტოკრატიად!
რწმენა იმისა, რომ უახლოეს მომავალში, უსუარი რაღაც საგმირო საქმეს ჩაიდენს, ტრადიციული საზოგადოების მიერ აღვლენილი რელაციაა; წარსულისა და “სახელოვანი წინაპრებისადმი” მიმართული ფიცია. აწმყოში კი, უბადრუკ აწმყოში, მოზრდილ, ანუ უკვე, ასე ვთქვათ, მოსწრებულ ადამიანებში, საიმედო ანუ სამომავლო აღარაფერი ხდება და არც შეიძლება ხდებოდეს.
ფიცი მწამს, ბოლო მაკვირვებსო...
“ყველაფერი საუკეთესო — ბავშვებშია”, “ყველაფერი საუკეთესო — ბავშვებს” —
აი, ამგვარი იმპოტენციის დევიზი!
ესაა მაგიური დევიზი მაგიური ლოგიკით... ფიზიოლოგიური ნიშნებით დიფერენცირებული ასაკობრივი ჯგუფები, ამ შემთხვევაში, მართლაც, ქარიზმატულად განიხილებიან და სხვა რაღა დარჩენიათ, თუ არა ტრანსყოველდღიური თვისებებით მანიპულირება, გარდაცვლილი მამის ბავშვობისადმი ტრფობა?!
დღესაც იგივე ხდება:
პედოკრატიული დემაგოგიისათვის ერთი-ორი ბიბლიური ციტატით (მაგ. “თუ არ გახდებით ბავშვები...”) ოპერირებაც საკმარისია; თუმცა, ამგვარი ვირეშმაკობის მიუხედავად, ბავშვი-ალქაჯის, “ეშმაკი ბავშვის” ხატი იქმნება; ხატი, რომელსაც ქრისტიანობასთან, ცხადია არავითარი კავშირი აღარ აქვს...
სოსელოც “ეშმაკ ბავშვად” იზრდებოდა...
ასეა თუ ისე, ბავშვთან და ბავშვობასთან (შორსმჭვრეტელი ბელადისა იქნება ეს თუ ახლომხედველი ლიტერატორისა), დაკავშირებული სტერეოტიპები, საბოლოო ანგარიშით, მაინც უხამსი სტერეოტიპებია; უხამსი იმდენად, რამდენადაც ტყუილსა და სიცრუეზეა აგებული.
ბავშვი გულწრფელია, ოღონდ, ესაა “მატყუარა” გულწრფელობა და იმგვარ კონფაბულაციებში მჟავნდება, სიცრუეს რომ ვერ უწოდებ.
საქმე ეხება კრეაციული ფანტაზიის ნორმალურ განვითარებას; ოღონდ, არამც და არამც — გულწრფელობას...
ბავშვი კეთილია; ოღონდ ეს სიკეთეც არაა ზნეკეთილობა; რადგანაც ადამიანს მორალი დაბადებითვე კი არ დაემადლება, არამედ აღზრდის შედეგად მოეპოვება.
“უზრდელობაში” უზნეობა ამ გაგებითაც იგულისხმება.
მოკლედ, ის ესთეტიზირებული რიგი, ბავშვთან და ბავშვობასთან რომაა ასოცირებული და განსხვავებულ სუბკულტურაში ასიმილირებული, საკუთრივ ბავშვით კი არაა, ბავშვობის შესახებ იდეალური წარმოდგენებითაა კონსტიტუირებული.
ესაა ბავშვის, როგორც იდეალური მოზრდილის გაგება, თავის მხრივ, მოზრდილის, როგორც იდეალური ბავშვის გაგებასაც რომ გამოიხმობს.
აი, სად უნდა ვეძიოთ ბავშვობის მაგიური ჰერმენევტიკის არსი! (ტაში)
სტალინიც მაგიური ბავშვი ყოფილა!
ყოველ შემთხვევაში, ასეთად უნდა წარმომდგარიყო — მარადიულ ბავშვად უნდა რეპრეზენტირებულიყო; იმ დიად ბავშვად, ვინც კრეატიულად კი არ გადალახა ბავშვობა და კი არ გაიზარდა, არამედ სამუდამოდ დარჩა, როგორც გრძნეული, ჯადოქარი, კუდიანი...
ბავშვობამდე აქლემისა და ლომის ფაზების გავლით მიდის ნიცშეანური ზეკაცი.
სტალინიც ზეკაცი იყო; და ისიც ბავშვობიდან მიდიოდა — “ბავშვობაში”...
ყოველ შემთხვევაში, მხატვრის, შემოქმედის, ოსტატის, როგორც მარადიული ბავშვის გაგება — ბავშვის, როგორც გრძნეულის გაგებასთანაა წილნაყარი.
“ოსტატი” — ეს სიტყვა სტალინსაც უყვარდა თურმე.
შემთხვევითი არაა, გახმაურებულ სატელეფონო საუბარში “ოსტატ-ბელადს” პასტერნაკისათვის “მანდელშტამის საქმის” გამო სწორედ ასეთი რიტორიული კითხვით მიუგია: “Но ведь он же мастер, мастер?”
ეს “ტერმინი” ბულგაკოვმა თავისი რომანის ტექსტში 1934 წლის შემოდგომაზე შეიტანა.
ის, რომ დიდი მწერალი ამ ცნებაში — “Мастер” — ოდიოზურ შინაარსს გულისხმობდა, იქიდანაც ჩანს, რომ სტალინისადმი მიძღვნილ სახოტბო პიესას — “Батум” — როცა წერდა, სათაურის ერთ-ერთ ვარიანტად ასეც ვარაუდობდა — “Мастер”.
მე კი, — ადრეც ვწერდი, — თუ ღრმად ჩავეძიებით “ოსტატის” საბჭოური იდეოლოგემის კონოტაციას, ლუნაჩარსკიმდე მივალთ-მეთქი, განათლების ნარკომამდე, რომელიც “ოსტატს” — “ბელადთან” აიგივებდა.
ეს ანატოლი ვასილიჩი წერდა: “Маркс, Энгельс, Ленин прежде всего потому вожди, потому мастера” და ა.შ. და ა.შ.
ბავშვი ჩვენში დღესაც ისევე იდეალური მოზრდილია, როგორც “ჩამშვები”, მაბეზღარა პიონერი.
ამგვარი “მოზრდილი პიონერები” მეც გაუთავებლად მაბეზღებენ...
ჩემი თავი ჯანდაბას; მთავარი ისაა, რომ ჩვენს დღევანდელ სოციუმში სხვა იდეალებია; არა სუიციდალური, არამედ მომხმარებლური იდეალები...
პრინციპში, ეს იდეალები უწინაც მომხმარებლური იყო; უბრალოდ, ამჟამად მათი ლეგალიზება (თუ ლეგიტიმირება) მოხდა.
და ბავშვებიც, სულ უფრო და უფრო, ნაკლებად აღიქმებიან, როგორც იდეალური მოზრდილები.
მოკლედ, ბავშვებად ყალიბდებიან...
სხვაგვარად: ყველაფერი, რაც ბავშვებთანაა დაკავშირებული, მარგინალური ხდება.
მარგინალურობა, ბავშვებთან მიმართებით, ნორმალურობას ნიშნავს; ნორმალური ადგილის დაკავებას, საკუთრივ ბავშვობის მოპოვებას...
საზოგადოების ზრდის პროცესი სხვაგვარად შეუძლებელია...
ასე იწრთობა ფოლადი!
“Вот за что аплодирую Сталину” (მქუხარე, გაბმული ტაში).
